Over het boek
Inleiding
Risico
Risico’s beheersen is een obsessie van deze tijd. Voor de financiële sector vormt het beheersen van risico’s zelfs een zeer centraal element in al het doen en laten. Opvallend is dat dan juist deze sector op dit punt geregeld in de problemen komt. Het zijn niet alleen banken, maar ook pensioenfondsen, woningcorporaties, bouwbedrijven en ziekenhuizen die in moeilijkheden geraken. Telkens is het bericht dat er teveel risico is genomen in de bedrijfsvoering. Er lijkt zich geen leerproces voor te doen. Een gevolg is dat het vertrouwen in diverse branches en in de politiek, wordt ondermijnd. Eigenlijk merkwaardig, want al ruim voor de kredietcrisis is er alles aan gedaan om risico’s te managen, te beheersen en te borgen. Waarom wordt er op dit terrein zo weinig progressie geboekt? In het eerste deel van dit boek ga ik in op deze vraag en het risicobegrip.
Behavioral
Tijden wijzigen en de beleving van risico wijzigt mee. In de 17e eeuw kwam tweederde van de Nederlandse Oost-Indiëvaarders om tijdens de reis. We hadden een zogenaamde ‘VOC mentaliteit’. De VOC-mentaliteit refereert naar de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). Dit handelsbedrijf, de eerste multinational ter wereld, wordt gezien als een onderneming met handelsgeest, daadkracht en durf. De enorme risico’s van de reizen naar Oost-Indië waren bekend, we namen het op de koop toe, met zicht op roem en rijkdom. Eind vorige eeuw hadden we daar ook zicht op. Toen werden bedreigingen bijna per definitie kansen genoemd. Defaitistische bespiegelingen over risico’s, gevaren, crises en onbeheersbaarheid waren taboe. We bagatelliseerden risico’s in een collectieve blikvernauwing. Het vrijwel blind invoeren van de euro – door sommige wetenschappers een historische vergissing genoemd – lijkt met de overmoedige attitude van die periode samen te hangen. Het is geen toeval dat juist in die tijd bedrijven riskante financiële constructies aangingen gebaseerd op verwachtingen van eindeloos oplopende koersen. ‘The sky was the limit’.
In Nederland is de stemming radicaal omgeslagen. De economie hapert, de werkloosheid neemt fors toe en pessimisme overheerst. Verdwenen is de overmatige risicobereidheid, weg de VOC mentaliteit. We zijn weer hard met beide benen op de grond geplaatst en vragen ons verbaasd af hoe het in zo’n korte tijd kon veranderen. We krijgen oog voor economisch gedrag. Er is een speciale tak van de economische wetenschap voor ingericht. We noemen het ‘behavioral finance’, hetgeen als kenobject heeft hoe men zich kan wapenen tegen emotionele beslissingen die leiden tot suboptimale oplossingen. Er is een tendens economie niet primair te beschouwen als een exacte wetenschap, maar meer als een gedragsleer. Interessant is bijvoorbeeld om te zien hoe we vanuit multi disciplinair perspectief inzicht krijgen in ons gedrag bij bubbels en krachs. Veel onderzoek is nog te verrichten waarbij psychologen, filosofen, neurologen en economen samenwerken. Dit maakt het vakgebied des te rijker. Nog interessanter wordt het als we daar beleidsmatig wat mee kunnen en er zelfs geld mee verdienen. ‘Behavioral’ wordt verkend in het tweede deel.
Toezicht
Diverse Nederlandse pensioenfondsen verkeren in onderdekking. Ze melden dat de toezichthouder hen onvoldoende ruimte biedt om het rendement te kunnen genereren dat hen uit de netelige positie helpt. Ze zijn gevangen in een zogenaamde ‘Solvency Trap’. De uitdaging is om een goede uitweg te vinden. Gezonde pensioenfondsen zijn immers van groot maatschappelijk belang. Om dat te realiseren moeten ze de bestaande mogelijkheden in de markt kunnen benutten en niet verstikt worden door een regelgeving die de fondsen te sterk inkadert. Het is de afgelopen periode duidelijk geworden dat de vrije markt lang niet altijd goed heeft gewerkt. Het is een natuurlijke reflex om dan de teugels van toezicht sterk aan te halen. Geen misverstand: regulering is nodig, maar moet niet overdreven worden. Het gaat niet om meer regelgeving, maar om het effectief inzetten daarvan. De politiek bepaalt de grenzen van het speelveld. Tegelijkertijd zullen toezichthouders meer moeten doen dan alleen voor scheidsrechter te spelen. Zij staan dicht op de spelers en mogen het spel niet doodfluiten. In het derde deel ligt de focus op toezicht.
Ethiek
In Van Dale staat ‘ethiek’ omschreven als praktische wijsbegeerte die handelt over zedelijke begrippen en gedragingen, over wat goed en kwaad is. Wat is goed en wat is kwaad? Vele filosofen hebben zich daar het hoofd over gebroken. In het bestek van dit boek zal hierop geen ultiem antwoord gegeven worden. Ethiek is geen statisch begrip, maar beweegt mee met cultuur. Indien we binnen onze maatschappelijke context spreken over risico’s, regels en toezicht, dan gaat het vanzelf over ethiek. We constateren dat er geen einde komt aan de schandalen die telkens weer samenhangen met veel geld, veel risico en weinig ethisch besef. Welke risico’s zou je in ethisch opzicht niet mogen nemen? Wat te doen met bonussen? Is ‘greed good’? We lijken het niet meer te weten of we weten het wel, maar negeren donkerbruine vermoedens. In het vierde deel wordt ingegaan op ethiek.
Risico, Behavioral, Toezicht en Ethiek
In de Epiloog komen de lijntjes bijeen. Risico, Behavioral, Toezicht en Ethiek hangen nauw met elkaar samen. Het is als een enorme puzzel die nooit af is. Diverse stukjes moeten nog gemaakt worden en een plaats te krijgen. Aan de hand van Q&A’s, stellingen en case studies, wordt een groot aantal zaken aan de orde gesteld.
In de financiële wereld wordt overvloedig Engelstalig jargon gebruikt. Ik heb getracht dit zoveel mogelijk te vermijden, maar dat lukt lang niet altijd. Nederlandse woorden hebben veelal niet dezelfde gevoelswaarde als ze rechtstreeks vertaald worden uit het Engels. In de institutionele vermogensbeheersector is de Angelsaksische invloed nu eenmaal buitengewoon groot. Verwezen wordt naar de Begrippenlijst achterin het boek.
Dit boek gaat vooral over institutioneel vermogensbeheer en is primair bedoeld voor bestuurders en medewerkers binnen de financiële wereld, met name voor allen die vanuit hun professie risico’s moeten nemen om rendement c.q. winst te genereren. De tekst vertolkt uitsluitend mijn persoonlijke mening.
Frits Bosch
Inhoud:
Stellingen
RISICO DRAAIT OM IMPACT, MINDER OM KANS
- Kans versus Impact, Rekenaars versus Analisten
- Is volatiliteit hetzelfde als risico?
- Welke soorten risico’s onderscheiden we?
- Wat zijn Bekende Risico’s?
- Wat zijn Bekende Onbekende Risico’s?
- Zijn Onbekende Onbekende risico’s kwantificeerbaar?
- Passief of Actief beleggen, wat heeft de voorkeur?
- “In the long run we are all dead”
- Derivaten, impactverzekeringen in optima forma?
- De Grote Gok, renterisico afdekken?
- Centrale bankiers, centrale marktverstoorders?
- Zijn krachs te voorzien?
- Hoe kunnen ‘early warnings’ worden ingezet?
- Ratingagencies, scherprechters van debiteurenrisico’s?
- Hoe spelen ‘Noise’ en ‘Signal’ een rol in risicomanagement?
- Is extern risicobeheer als ‘Countervailing Power’ gewenst?
- Sturen op risico doe je zo!
- Hebben risicomodellen zich in de praktijk bewezen?
- Bieden stress tests en scenario analyses soelaas?
BEHAVIORAL, MAAR WAT KOPEN WE ER VOOR?
- Waarom onderschatten we risico?
- Staat mijn persoonlijkheid en geslacht mij in de weg?
- Solidariteit, altruïsme of egoïsme: doorhalen wat niet verlangd wordt
- Testosteron en risico, een prettig koppel?
- Doe maar gewoon, dan doe je al gek genoeg!
- Hoe vasthoudend is een beleggingsanalist? Case study Imtech
- Wordt ‘Signal’ herkend? Casus: Wellink
- Waarom gebruiken we risicomodellen tegen beter weten in?
- Doen of Niet Doen, is dat de kwestie?
- ‘Constante factor’, kwaliteit kent geen tijd
- Informatiebijeenkomst voor pensionado’s: casus ABP
- Behavioral, maar wat kopen we er voor?
TOEZICHT, DE TEUGELS LATEN VIEREN?
- Principles-based of rules-based?
- Centrale bankiers zijn ook maar mensen
- Hoe kijkt de toezichthouder tegen risicobudget aan?
- Risicocultuur verzekeraars vindt navolging bij pensioenfondsen
- De rechter, uw beleggingsexpert!
- “Het is een onsje procycliciteit meer, mag dat?”
- Kaalslag, goed voor u!
- Fiduciair beheer: unbundling, maar oplossingsgerichtheid blijft
- Pensioenfondsbestuurder, techneut of manager?
- De bias van de ‘home bias’
- Australisch DC, werkt dat?
- Waarom leed het pensioenschip schipbreuk?
- Helpt het Nieuwe Financieel Toetsingskader ons uit de brand?
ETHIEK, WAT VINDT MOEDER ERVAN?
- Wat is ethisch verantwoord?
- Beschaving is hoe mensen zich gedragen als niemand kijkt
- Rationaliseren van foutief handelen: ‘Moral lässt sich formen’
- Bonussen, zo moeilijk afkicken!
- Ethisch toetsen door moeder
- Moral Hazard van banken en cliënten
EPILOOG
- “Wir sind in Blindflug”
- Aanbevelingen
